Thảo Trần viết sử

Trời chợt bắt đầu trở gió may lành lạnh. Lá vàng rơi bay lả tả, còn lăn theo chiều gió mấy vòng, rồi mới chịu nằm ép dí bên vệ đường. Không khí khô ráo và trong sáng. Cảnh vật tuy đã chớm sang đông vẫn đột nhiên có những lúc đẹp lạ lùng với bầu trời heo may khô nhẹ như thế này: có nắng hanh vàng, có đàn chim bay liệng; nó dễ gợi mối cảm hoài cho những ai đang nặng một niềm tư lự. Ánh mặt trời xế chiều soi ngả bóng ba người từ trong chùa Liên Trì đi ra thành ba cái vệt dài in lên nền chùa xây nhiều cấp, leo qua cái cầu cuốn trước cửa chùa, rồi cứ loang loáng rút dần, rút dần ra đến cửa tam quan. Bỗng chốc, ba vệt bóng vụt một cái ngả bắt ngang sang chân ngọn tháp phía Bắc, vun vút chéo qua đường, lướt lên trên một tấm mạ sớm xanh rờn óng mượt. Cho mãi đến khi ba người qua khỏi cổng ngoài, ba vệt bóng tự nhiên chập lại làm một, thành một vệt đậm ngả trên thửa ruộng phía tây nam. Ba người cùng đứng lại nhìn ngắm ngọn tháp Hòa Phong đang tắm ánh vàng rực rỡ, ngọn tháp vuông vắn, chồng lên nhau hai tầng, sừng sững đứng ngang bên đường Thập Lý, chạy sát ven hồ, đầy cỏ xanh bò lăn ra vờn mặt nước lăn tăn, lóng lánh.”

Đây là những câu văn mở đầu trong cuốn “Bóng nước hồ Gươm” do Chu Thiên viết, được xuất bản lần đầu năm 1970. Chùa Liên Trì (hay chùa Báo Ân) hiện lên như một điểm nhấn quan trọng bên Hồ Gươm thời bấy giờ.

Chùa Báo Ân — tên gọi và những giai thoại

Chùa Báo Ân có rất nhiều tên gọi khác: dân gian gọi là Chùa Quan Thượng (Đền Ông Thượng), Chùa Liên Trì; người Pháp gọi là La pagode des supplices — tức “chùa khổ hình”; tên xa xưa nhất là Sùng Hưng Tự. Ý nghĩa các tên gọi của chùa sẽ được đề cập trong các phần sau của bài viết.

Về vị trí địa lý

Nếu căn cứ vào vị trí Hà Nội hiện tại (2025), Chùa Báo Ân nằm ngay trước cửa chính của Bưu điện Hà Nội. Nếu trở lại quá khứ để hiểu rõ hơn, Chùa Báo Ân được xây dựng trên nền Ngũ Long Lâu — một biểu tượng oai hùng của Chúa Trịnh, mang nhiều ý nghĩa về quân sự và văn hoá.

Ngũ Long Lâu cao khoảng 60m, xây bằng đá phiến vững chãi, có ba tầng chính và chóp nhọn phía trên. Tầng dưới cùng là nơi đãi yến, phong áo mũ cho tân khoa; tầng điện Quang Minh là nơi Chúa và Thế tử duyệt thủy quân, làm lễ cầu quốc thái dân an. Đến mùa nước sông Nhị Hà (sông Hồng) dâng lên khoảng tháng sáu, nước ngập đến chân lầu, mặt lầu Ngũ Long tiếp giáp với mặt nước. Vua Trịnh cho đặt xưởng đóng tàu, huấn luyện thủy binh tại đây.

Đến cuối thời Lê, khi Tây Sơn ra phù Lê diệt Trịnh, rồi Trịnh lại bị Lê trả thù, hai bên đánh nhau, đốt đi đốt lại nhiều lần, khiến nơi đây gần như bị phá sạch. Dân cư dần kéo đến ở và hình thành thôn Cựu Lâu, chính là nền chùa Báo Ân sau này.

Phía trước lầu từng đặt ba khẩu thần công lớn bằng gang, nòng năm tấc, dài năm thước, được phong là Điện Xiết tướng quân, Lôi Chấn tướng quân và Phi Đằng tướng quân. Đời Gia Long, các quan Bắc thành cho lính di chuyển vào trong thành nhưng không tài nào nhổ lên được. Quan Đề đốc hộ thành phải cho sửa lễ cầu khẩn thần, lễ xong thì chuyển súng đi được ngay. Dân xung quanh thấy linh ứng liền lập miếu thờ. Đến đời Minh Mạng, người ta dựng một ngôi đền ngói và xin phong sắc để phụng sự, tuy nhiên đầu đời Thiệu Trị, quan thượng Nguyễn Đăng Giai xét lại không cho, bắt hủy đi và chính ông đứng ra xây dựng trên nền đất ấy ngôi chùa nguy nga đồ sộ — Chùa Báo Ân. Ông đặt tên chùa là Sùng Hưng Tự, tức chuộng sự hưng thịnh — cũng là điều ông gửi gắm và mong mỏi. Một điều thú vị nữa mà ít người biết được: ba khẩu thần công của Ngũ Long Lâu sau khi dời đi người dân dựng một miếu thờ nhỏ phía bên trái của chùa Báo Ân và được gọi là “Tam Cổ Phá Từ” (Chép theo nguyên bản, nhưng theo tôi có thể viết là “Tam Cổ Pháo Tự”) – Tiếng Pháp được gọi là “Pagode des trois canons”, có một lối nhỏ từ cổng phụ phía bên trái chùa Báo Ân dẫn thẳng ra phía miếu này. Xa hơn một chút về phía Nam là “Bảo Tuyền Cục” tức xưởng đúc tiền được vua Gia Long nhà Nguyễn dựng lên khoảng đầu năm 1800. Con phố nằm giữa Chùa Báo Ân và Bảo Tuyền Cục mang tên là Tràng Tiền cũng từ Bảo Tuyền Cục mà ra, dẫn thẳng ra Ô Cựu Lâu ( 1 trong 21 cửa ô của Hà Nội) là vị trí của Nhà Hát Lớn hiện nay. Chếch phía Tây Bắc sát cạnh Chùa Báo Ân là Phổ Giác Tự – tức chùa Tàu (chùa Tàu Tượng), xây dựng khoảng đầu năm 1400, là nơi huấn luyện voi ngày xưa – vốn nằm tại phường Phục Cổ (phía đông Hồ Gươm). Chùa Tàu được bắt đầu tháo dỡ từ năm 1883 và đến 1886 thì được di dời về phần đất của Thái Y Viện đời Hậu Lê nay là phố Ngô Sĩ Liên, Hà Nội.

Chùa Báo Ân là một trong những “viên ngọc bí ẩn” của Hà Nội, không chỉ vì vẻ đẹp huyền bí lưu lại qua những tấm ảnh thời Pháp, những câu chữ đầy sức lôi cuốn trong tài liệu xưa, mà còn vì chính sự bí ẩn do tư liệu về nó còn quá ít ỏi. Chính sự đứt gãy về tư liệu ấy đã tạo nên cảm giác nuối tiếc cho hậu thế về một di sản từng tồn tại đầy hiển hách nhưng nay gần như biến mất. Tất cả thêu dệt nên một nỗi nuối tiếc về ngôi chùa Phật lớn và đẹp nhất thời bấy giờ của toàn cõi Đông Dương, vẫn vương vấn trong ký ức Hà Nội qua sự tồn tại đến ngày nay của tháp Hòa Phong, vẫn trường tồn với thời gian bên làn nước xanh biếc của Hồ Gươm.

Hết kì 1. Còn tiếp.